ၼွၵ်ႈၼိူဝ်သေ ႁဵတ်းပၢင်သပ်းလႅင်းၸႅင်ႈၶၢဝ်ႇ သပ်းလႅင်း ၶၢင်းၼႄ၊ ႁွင်ႉႁႆႈၼႄၼွၵ်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ ထုၵ်ႇလီႁႃတၢင်ႇ လၢႆးထႅင်ႈ ၵဵဝ်ႇၵပ်းပၼ်ႁႃၼႂ်းမိူင်း၊ လွင်ႈတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇႁဵတ်းၸွမ်းၶေႃႈတူၵ်းလူင်းၵိုတ်းယိုဝ်းသေ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇ မီးလွင်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း။

တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ

ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၼႆႉ ပူၼ်ႉမႃးမိူဝ်ႈ ဝၼ်းထိ 31/10/12 ၶိူဝ်းၶၢႆႇၸုမ်းတူင်ႇဝူင်းယၢင်းလႅင် (KCSN) ႁဵတ်းပၢင်သပ်းလႅင်းၸႅင်ႈ ၶၢဝ်ႇတီႈႁူင်းႁႅမ်း သိၼ်ထၼႃး ၼႂ်းၵဵင်းမႆႇလႄႈတၢင်ႇလၢတ်ႈၼႄပိူင်လူင် 3 လွင်ႈ- 1.လွင်ႈပၢင် တိုၵ်းၼႂ်းမိူင်းယၢင်းလႅင်။2.လွင်ႈတင်ႈၶွမ်ႊမတီႊၸၼ်ႉၸႄႈ မိူင်းႁူမ်ႈၵၼ် သေယင်ႇၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်း ၵဵဝ်ႇၵပ်းၵၢၼ်ၵေႃႇသၢင်ႈႁူင်းႁဵၼ်းၾိုၵ်းသွၼ် ၵၢၼ်သိုၵ်း မၢႆ 14 ။ 3.လွင်ႈၶွမ်ႊပၼီႊၶႄႇ ႁဵတ်းၶူင်းၵၢၼ်ယႂ်ႇ/တဵင်ၾၢႆႇ ၼမ်ႉၶူင်း ဢမ်ႇပၼ်ၸုမ်း CSO ၵႂႃႇၵဵပ်းၶေႃႈမုလ်း ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ၵဵဝ်ႇၵပ်းၶေႃႈထိ 1 ၼၼ်ႉ ပူၼ်ႉမႃးမိူဝ်ႈဝၼ်းထိ 27/06/12 ပႃႇတီႇမႂ်ႇသုင်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈယၢင်းလႅင် (KNPP) ပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း ၵၼ်တင်းတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ၊ ၵွပ်ႈတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ပူၼ်ႉပႅၼ်ယဵပ်ႇၶဝ်ႈမႃး ၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ ၼႃႈလိၼ် KNPP ၵမ်ၵုမ်းဝႆႉ။ လွင်ႈၼႆႉ ပဵၼ်မႃးဝၢႆးသွင်ၾၢႆႇလူင်း လၢႆးမိုဝ်းၵိုတ်းယိုဝ်းမိူဝ်ႈဝၼ်းထိ 07/03/12 ။

ၶေႃႈ 2 သွင်ၾၢႆႇလႆႈတူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႃႈ တေတင်ႈၶွမ်ႊမတီႊၸၼ်ႉၸႄႈမိူင်းႁူမ်ႈၵၼ်၊ ပိူဝ်ႈတႃႇထတ်းသၢင်/ယင်ႇၵၢင်ၸႂ် ၵူၼ်းမိူင်း ၵဵဝ်ႇၵပ်းၵၢၼ်ၵေႃႇသၢင်ႈႁူင်းႁဵၼ်းၾိုၵ်းသွၼ်ၵၢၼ်သိုၵ်း မၢႆ 14 ၊ တီႈၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းၽရူးၸူဝ်း၊ ၵွပ်ႈဝႃႈဢွၼ် ၼႃႈၼႆႉ ၵူၼ်းၼႂ်းလူင်ပွင် ၸိုင်ႈၸႄႈမိူင်းၶဝ် ႁုပ်ႈယိုတ်းတီႈလိၼ်တင်းၼမ်။  ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိူဝ်ႇထိုင်မႃးၵေႃႇတင်ႈၶွမ်ႊမတီႊ ယဝ်ႉၵေႃႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းႁဵတ်းၵၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၵမ်ႈၼမ်၊ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈ ယင်ႇၵၢင်ၸႂ် ၵူၼ်းမိူင်း၊ မီးလွင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ႁႂ်ႈမီးၵၢၼ် ၵေႃႇသၢင်ႈၵႂႃႇၼၼ်ႉၵူၺ်း။

ၶေႃႈ 3 တင်း 2 ၾၢႆႇလႆႈတူၵ်းလူင်းၵၼ်ဝႃႈ- ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၶူင်းၵၢၼ်ယႂ်ႇ ၼႂ်းၸႄႈမိူင်းယၢင်းလႅင်ၼႆႉ တေပၼ်ၶေႃႈမုလ်း ၶၢဝ်ႇသၢၼ်တီႈ ၵူၼ်းမိူင်းႁႂ်ႈႁူႉ၊ ပေႃးဝႃႈ CSO ၶဝ် ၶႂ်ႈယွၼ်းၶေႃႈမုလ်းၶၢဝ်ႇသၢၼ်ၵေႃႈလႆႈ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိူဝ်ႇထိုင်မႃးလိူၼ် သႅပ်ႊထႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ (2012) CSO ၸုမ်းၼိုင်ႈ ၵႂႃႇတီႈၶူင်းၵၢၼ် ယႂႃႇတိတ်ႉၵျီး (ၶူင်းၵၢၼ်ၾၢႆႇၼမ်ႉၶူင်း ဢၼ်ၶွမ်ႊပၼီႊၶႄႇ တႃႉထင် တိုၵ်ႉႁဵတ်းၵၢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း Survey) ယူႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇပၼ်ၶဝ်ၶဝ်ႈၵႂႃႇ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၶေႃႈတူၵ်းလူင်းမီးၼႂ်းၸေႈ ၵူၺ်း၊ ဢမ်ႇလႆႈႁဵတ်းၸွမ်း- ၼႆယဝ်ႉ။

ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၼႆႉ ယူႇတီႈၸုမ်းသိုဝ်ႇယၢင်းလႅင် လႆႈတုၵ်းယွၼ်း တီႈၼေႇပျီႇတေႃႇဝႃႈ ႁႂ်ႈၼပ်ႉယမ်ၼိူဝ် ၶေႃႈတူၵ်းလူင်း။  ႁႂ်ႈၶဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း လၵ်းၵၢၼ်ၶေႃႈလႆႈၸႂ်ဢၼ်လွတ်ႈလႅဝ်း ႁူႉလူင်ႈၼႃႈလႄႈမီးၶေႃႈမုလ်း FPIC (Free, Prior and Informed Consent) Principle. ဢၼ်ပဵၼ်လၵ်းၵၢၼ်ဢၼ်ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၸႂ်ႉမႃး။

လွင်ႈၾၢႆႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇႁဵတ်းၸွမ်းၶေႃႈတူၵ်းလူင်းၼႆႉ ဢမ်ႇၵွမ်ႉၵႃႈပဵၼ်ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ၵူၺ်း၊ ပဵၼ်မႃးၸဵမ်မိူဝ်ႈတင်ႈ တႄႇလႆႈ ၵွၼ်းၶေႃတီႈဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃး။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢွင်ႇသၢၼ်း တူၵ်းလူင်းလွင်ႈၵၢၼ်မိူင်း ၸွမ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းၶဝ်၊ ၵူၺ်းၵႃႈ တပ်ႉသိုၵ်းဢၼ်ၼေႇ ဝိၼ်းဢွၼ်ႁူဝ်သမ်ႉမႃးယႃႉပႅတ်ႈ၊ တႄႇဢဝ်ၼၼ်ႉ မႃးတေႃႇထိုင်မိူဝ်ႈလဵဝ် တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈတိုၼ်း ႁဵတ်းၼႆမႃးယူႇတႃႇသေႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ႁဝ်းတေၵႂႃႇၼႄးမၢၼ်ႈ လုမ်းလုမ်းဢမ်ႇလႆႈ။

ၸုမ်းလၢႆးလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၶဝ်ၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ်ၺႃးပိူၼ်ႈထၢင်ႇလဵၵ်ႉ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ်ပဵၼ်ၵူၼ်းၸိူဝ်းႁၵ်ႉ လွင်ႈသိုဝ်ႈသႂ်၊ ၽႂ်မီးၸႂ်သိုဝ်ႈသႂ်ၵေႃႈမၼ်းမီးလွၵ်းဢူၼ်ႈ။ ၾၢႆႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ သမ်ႉဢမ်ႇမီးၸႂ်သိုဝ်ႈသႂ်လႄႈ ၸႂ်ႉလွၵ်း ဢူၼ်ႈၼၼ်ႉသေလဵၼ်ႈ။ ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ ဢၼ်တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ပေႉပုၼ်ႈၼိူဝ် ၸုမ်းလၢႆးလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၶဝ်ၼႆႉ ပႃးၸဵမ် လွင်ႈဢၼ်ဝႃႈ ႁဝ်းၼႆႉပဵၼ်ၾၢႆႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ။  ၵွပ်ႈဝႃႈ ပေႃးပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ပိူၼ်ႈတၢင်းၼွၵ်ႈတူၺ်း ႁဵတ်းသင်ၵေႃႈ ဢမ်ႇပေႃးသူႈၽိတ်း၊ ႁဵတ်းၽိတ်းမႃးၵေႃႈ ဢဝ်ဢၼ်လီ မၼ်းသေၵႄႈထူမ်ၵႂႃႇ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပိူၼ်ႈပွႆႇဝၢင်းပၼ်/လိုမ်းပၼ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ လွင်ႈၼႆႉၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ယိူင်ႈလၢႆးသိုၵ်းမၢၼ်ႈဢမ်ႇလႆႈ။ ပေႃးၸႂ်ႉလၢႆးပႅတ်ႉလႅၼ်တေႃႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ/လူင် ပွင်ၸိုင်ႈၶိုၼ်းၸိုင် ႁဝ်းဢမ်ႇပေႉ မၢၼ်ႈ ၵူၺ်းပႆႇပေႃး၊ ၵၢၼ်ႁဝ်းၵေႃႈတေဢွၵ်ႇမႃးၾၢင် ႁၢင်ႈႁၢင်ႈၸႃႉ။

ၵွပ်ႈၼၼ် ပေႃးဝႃႈမီးပၼ်ႁႃၵၼ်တင်းတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈမႃး ၵဵဝ်ႇၵပ်းလွင်ႈၶၵ်ႉၵၢၼ်ငမ်းယဵၼ်၊ ၼွၵ်ႈသေ ႁဝ်းမႃးၸတ်းပၢင် ၵုမ်ၽူႈသိုဝ်ႇ ၶၢဝ်ႇသေ ၶၢင်းၼႄပိူၼ်ႈ၊ ႁွင်ႉႁႆႈၼႄပိူၼ်ႈၼႆႉ ႁဝ်းတေလႆႈႁႃလၢႆး ၵႄႈမၼ်း ထႅင်ႈလၢႆလၢႆး။ ဢမ်ႇထုၵ်ႇလီပွႆႇ ပၼ်မၢၼ်ႈပေႉပုၼ်ႈႁဝ်း တိၵ်းတိၵ်း။ ၵွပ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်း-ၵူၼ်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ မၼ်းယူႇၾၢႆႇပေႉပုၼ်ႈယဝ်ႉၵေႃႈ မၼ်းၶႂ်ႈသိုပ်ႇ ပေႉပုၼ်ႈယူႇတိၵ်းတိၵ်း၊ ၵွပ်ႈဝႃႈလေႃးၽ ယင်ႇဢမ်ႇတိူၵ်ႈ။ ပေႃးဝႃႈတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈမီးလွင်ႈၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်ယူႇတိၵ်း တိၵ်း ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၵေႃႈတေမီးလွင်ႈ ၽိုၼ်ႉဝၢႆႇ/တွပ်ႇ တႅၼ်းၵၼ်ၵႂႃႇတိၵ်းတိၵ်း။ ၼႂ်းယႂ်းႁိုၼ်ၽိုၼ်ထမ်းတၢင်းပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ၵေႃႈ မီးဝႆႉဝႃႈ- ၵေႃႉဢၼ်ႁဵတ်းႁၢႆႉ တီႈႁဝ်းၼႆႉ ႁဝ်းၸၢင်ႈပွႆႇဝၢင်း ပၼ်လႆႈ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ၼိူဝ်ၵေႃႉဢၼ်ႁဝ်းလႆႈႁဵတ်းႁၢႆႉ ဝႆႉၼႆႉ ႁဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈပွႆႇဝၢင်း ပၼ်လႆႈ။ ၵွပ်ႈဝႃႈ ႁဝ်းလႆႈႁဵတ်းႁင်းပိူၼ်ႈသေ ၵူဝ်ပိူၼ်ႈတွပ်ႇတႅၼ်းႁဝ်း၊ ၸင်ႇသိုပ်ႇပေႉၵိၼ်ၶဝ် တိၵ်းတိၵ်း ဢမ်ႇယဝ်ႉဢမ်ႇဝၢႆး။

ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈယဝ်ႉ၊ ဢၼ်ၸုမ်းသိုဝ်ႇယၢင်းလႅင် ႁဵတ်းပၢင်သပ်းလႅင်းၸႅင်ႈၶၢဝ်ႇတၢင်ႇလၢတ်ႈၵႂႃႇၼႆႉ မီးတီႈလီ 2 လွင်ႈ- 1.ၵူၼ်းမိူင်းဝႃႈ မိူဝ်ႈပႆႇၵိုတ်းယိုဝ်းၵၼ်ၼႆႉ ၵၢင်ၶမ်ႈၵၢင်ၶိုၼ်းမႃး ႁဝ်းဢမ်ႇႁတ်းၵႂႃႇဢွၵ်ႇတၢင်းၼွၵ်ႈ၊ ၵၢင်ဝၼ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇႁတ်းသူႈႁတ်းၵႂႃႇႁႆႈၵႂႃႇသူၼ် ၵႂႃႇၼႃးၸိူဝ်းဢၼ်ၵႆ၊ မိူဝ်ႈလဵဝ် ၵၢင်ၶမ်ႈၵၢင်ၶိုၼ်းၵေႃႈ ႁဝ်းႁတ်းၵႂႃႇမႃး။ 2.လွင်ႈလႆႈၵႂႃႇ ႁဵတ်း ပၢင်ၵုမ်ၽူႈသိုဝ်ႇၶၢဝ်ႇ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း တီႈဝဵင်းတႃႈၵုင်ႈ မိူဝ်ႈဝၼ်းထိ 02/10/12 လူၺ်ႈဢမ်ႇမီးဝႂ်သင်၊ လႆႈလိၵ်ႈ ၵမ်ႉထႅမ်တီႈ KNPP သေၵႂႃႇၵူၺ်း၊ ၵူၺ်းၵႃႈ လႆႈထၢင်ႈႁၢင်ႈႁဵတ်းသေ ၵႂႃႇမႃးလွတ်ႈၽေး- ၼႆယူႇ။